Ναι στην ορθή σεξουαλική αγωγή

Ξεκαθαρίζουμε ότι δεν είμαστε εναντίον της σεξουαλικής αγωγής γιατί αυτή αποτελεί μέρος της όλης αγωγής που δίνουμε στα παιδιά μας. Η σεξουαλική αγωγή είναι ένα θέμα ιερό, πολύ λεπτό, ευαίσθητο και πολύπλευρο και πρέπει να το προσεγγίζουμε με σεβασμό και εξατομικευμένα, αφού το κάθε παιδί είναι μοναδικό με τις δικές του ευαισθησίες και ιδιοσυγκρασία. Είμαστε εναντίον της σημερινής παρεχόμενης σεξουαλικής αγωγής στα σχολεία, γιατί προβάλλει συγκεκριμένη ιδεολογία και γιατί αντιμετωπίζει ισοπεδωτικά τα παιδιά μας.

Σημειώνουμε ότι χρησιμοποιούμε την επικρατούσα ορολογία "σεξουαλική αγωγή" αντί της ορθής "διαφυλική αγωγή" για σκοπούς καλύτερης επικοινωνίας.



Πέμπτη 21 Σεπτεμβρίου 2023

 ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Αρ. 5

"Γιατί δεν αντιδράσατε 10 χρόνια τώρα;"

Λεπτομερής επιστολή στο Υπουργείο Παιδείας (2018)

Τον Αύγουστο 2018 είχαμε συνάντηση με τον τότε Υπουργό Παιδείας κ. Κ. Χαμπιαούρη στην οποία συζητήσαμε τις ανησυχίες μας για το μάθημα της σεξουαλικής αγωγής. Μετά από παράκληση του Υπουργού καταθέσαμε και γραπτώς τις θέσεις, τις ανησυχίες και τις εισηγήσεις μας, με επιστολή που στείλαμε τον Σεπτέμβριο 2018. Η επιστολή μας ήταν πολυσέλιδη και περιλάμβανε πολλές πληροφορίες και τεκμήρια. Μπορείτε να διαβάσετε την επιστολή μας στον σύνδεσμο : 

https://docs.google.com/document/d/1Vnz0nCELje3443MLa1XvX8vowbmGkWHE/edit

 

Τα θέματα που καλύψαμε στην επιστολή ήταν κυρίως τα ακόλουθα :

1.      Αναφέραμε τις αρνητικές αντιδράσεις των παιδιών μας (Παράρτημα Ι)

2.      Η διδακτέα ύλη είναι άσχετη με την προστασία των παιδιών από τη σεξουαλική κακοποίηση (Παράρτημα ΙΙ)

3.      Στα παιδιά μας διδάσκουν αξίες αντίθετες με την Ορθοδοξία, την παράδοση μας και την επιστήμη (Παράρτημα ΙΙΙ)

4.      Σε κάποιες περιπτώσεις παρουσιάζουν τις πληροφορίες με παραπλανητικό τρόπο ή αποκρύπτοντας την αλήθεια (Παράρτημα ΙΙΙ)

5.      Η διδακτέα ύλη περιλαμβάνεια απαράδεκτο υλικό που προωθεί συγκεκαλυμένα την παιδεραστία και την πορνεία, που παρουσιάζει ως αποδεκτές τις οικογένειες με ομοφυλόφιλους γονείς, που απεικονίζει και περιγράφει την σεξουαλική πράξη, που προσπαθεί να μειώσει ή να απαλείψει τον ρόλο των γονέων (Παράρτημα ΙV)

6.      Μας ανησυχεί η εμπλοκή του ΚΣΟΠ στο μάθημα (Παράρτημα V)

7.      Αναφέραμε επιγραμματικά τις θέσεις και πολιτικές του ΚΣΟΠ (Παράρτημα VI)

8.      Παραθέσαμε ενδεικτικά αποτελέσματα άλλων χωρών από την εφαρμογή μαθημάτων σεξουαλικής αγωγής (Παράρτημα VIΙ)

9.      Καταθέσαμε τους προβληματισμούς μας σχετικά με την έρευνα που έδειξε ότι 1 στα 4 παιδιά στην Κύπρο κακοποιείται σεξουαλικά (Παράρτημα VIII)

10.  Οι εισηγήσεις μας εφαρμόζονται στο βρετανικό εκπαιδευτικό σύστημα (Παράρτημα IX)

 

 


 

Παράρτημα Ι – Αντιδράσεις παιδιών μετά από μαθήματα σεξουαλικής αγωγής στην Κύπρο

 

1.      Ένα παιδί έπαθε νευρική ανορεξία λόγω της πρώϊμης ενημέρωσης του για αυτά τα θέματα από το σχολείο και χρειάστηκε ψυχοθεραπεία.

2.      Αρκετά παιδιά ένιωσαν αηδία και βγήκαν από την τάξη. Κάποια από αυτά έκαναν εμετό στο χώρο του σχολείου.

3.      Κάποια παιδιά άρχισαν να διερωτούνται τι φύλο είναι.

4.      Άλλα παιδιά ένιωσαν αμήχανα και προσπαθούσαν να ασχοληθούν με κάτι άλλο την ώρα του μαθήματος (έβλεπαν έξω από το παράθυρο, ζωγράφιζαν στο θρανίο)

5.      Άλλαξε η συμπεριφορά κάποιων παιδιών, έγιναν πιο κλειστά, σταμάτησαν ξαφνικά να αγκαλιάζουν τους γονείς τους.

6.      Κάποια αγόρια κοροΐδευαν τους συμμαθητές τους στο διάλειμμα ότι έχουν περίοδο.

7.      Ένα αγόρι διερωτόταν αν δοκίμαζε να πάει με κορίτσια και δεν του άρεσε, αν έπρεπε να δοκιμάσει να πάει και με αγόρια.

8.      Άλλο αγόρι είπε στους γονείς του ότι άρχισε να βλέπει εφιάλτες με γυμνές γυναίκες.

9.      Ένα κορίτσι είπε στην μητέρα του ότι δεν θέλει να κάνει παιδιά, ἀλλο ότι αηδίασε τους άντρες και τα αγόρια.

10.  Άλλο κορίτσι άρχισε να διερωτάται αν πρέπει να αρχίσει να αυνανίζεται.

 

 

 


 

Παράρτημα ΙΙ-Διδακτέα ύλη άσχετη με την προστασία των παιδιών από την σεξουαλική κακοποίηση-παραδείγματα

 

1.      Η ομοφυλοφιλία και ο αυνανισμός είναι φυσιολογικές εκφράσεις της σεξουαλικότητας.

2.      Επεξήγηση διεμφυλικότητας και παρουσίαση της ως φυσιολογικής.

3.      Επεξήγηση κοινωνικού και βιολογικού φύλου, στερεότυπα των φύλων.

4.      Χρήση παραμυθιών με αντεστραμμένους τους ρόλους των φύλων, π.χ. «Ο σταχτοπούτος».

5.      Αναφορά και επεξήγηση αντισυλληπτικών μεθόδων.

6.      Επεξήγηση και εμβάθυνση σεξουαλικών και αναπαραγωγικών δικαιωμάτων.

7.      Στόχος μαθήματος για τις μορφές της οικογένειας η αποδόμηση της πυρηνικής οικογένειας.

8.      Ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη και έκτρωση.

9.      Φυσιολογική η ανακάλυψη της σεξουαλικής ταυτότητας (ταυτότητα φύλου: αγόρι/κορίτσι + σεξουαλικός προσανατολισμός: από ποιο φύλο έλκομαι).

 

 


 

Παράρτημα ΙΙΙ – Αξίες αντίθετες με την Ορθοδοξία και την παράδοση, αντιεπιστημονικές και παραπλανητικές πληροφορίες, απόκρυψη της αλήθειας [1]

 

Οι πιο κάτω αναφορές στο εκπαιδευτικό υλικό αποτελούν παραδείγματα και δεν εξαντλούν το θέμα.

 

Α. Πληροφορίες αντίθετες με την επιστήμη και την Ορθοδοξία

1.      Στο εγχειρίδιο « Im set- Εφαρμογή της Υποχρεωτικής Σεξουαλικής Διαπαιδαγώγησης στους Έφηβους» (εγχειρίδιο αρ. 2) περιλαμβάνεται μάθημα για την διεμφυλικότητα (άντρες που ταυτίζονται με το γυναικείο φύλο και το αντίθετο), η οποία, λένε στα παιδιά, ότι είναι εντάξει (σελ.64). Αυτή η θέση είναι αντίθετη τόσο με την επιστήμη όσο και με την Ορθοδοξία :

a.    Το Αμερικανικό Κολλέγιο Παιδιάτρων σε έκθεση του αναφέρει ότι «Η πεποίθηση ενός ατόμου ότι αυτός ή αυτή είναι κάτι που δεν είναι, στην καλύτερη περίπτωση χαρακτηρίζεται ως σημάδι συγχυσμένης σκέψεως. Η δυσφορία γένους (GD), αναφερόμενη παλαιότερα ως διαταραχή ταυτότητας φύλου (GID), είναι μια αναγνωρισμένη ψυχική διαταραχή κατά την πιο πρόσφατη έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης (DSM-V) και ότι «Το να κάνεις τα παιδιά να πιστεύουν ότι μία ζωή χημικής και χειρουργικής μίμησης του αντίθετου φύλου είναι φυσιολογική και υγιής συνιστά κακοποίηση του παιδιού

b.    Η καθηγήτρια Κοινωνιολογίας Σοφία Τσέκου δήλωσε ότι τα παιδιά είναι πολύ ανώριμα ηλικιακά και δεν μπορούν να επεξεργαστούν στοιχεία για τις έμφυλες ταυτότητες και ότι είναι έννοιες επικίνδυνες για να εισαγάγουμε τα παιδιά μας σε αυτές.

c.    Στην Αγία Γραφή (βιβλίο της Γενέσως και κατά Ματθαίον ευαγγέλιο) γράφει ότι ο Θεός «άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς».

2.      Στο ίδιο εγχειρίδιο (αρ. 2) περιλαμβάνεται μάθημα για τον σεξουαλικό προσανατολισμό (από ποιο φύλο έλκεται κάποιος), στο οποίο λέει ότι αυτός ο προσανατολισμός αποδίδεται κυρίως σε βιολογικούς παράγοντες (σελ. 62).

a.    Αυτό δεν είναι σύμφωνο με την επιστήμη αφού καμιά επιστημονική μελέτη, παρά τις προσπάθειες, δεν το αποδεικνύει (βλέπε άρθρο «Ιατρικά δεδομένα για την ομοφυλοφιλία» της παιδοψυχιάτρου Καλλιόπης Προκοπάκη, http://iatrikadedomena.wordpress.com και βιντεοσκοπημένη παρουσίαση της ίδιας με τίτλο «ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ΦΥΛΟΥ (έμφυλες ταυτότητες), Αλήθειες και ψέματα», http://aktines.blogspot.com.cy/2017/03/blog-post_236.html). 

b.    Σύμφωνα με την Ορθοδοξία, ο Θεός δημιούργησε άντρα και γυναίκα και τους έδωσε εντολή «αυξάνεσθαι και πληθύνεσθαι», όχι άντρα και άντρα ή γυναίκα και γυναίκα.

3.      Στο εγχειρίδιο αρ. 2, αναφέρεται ότι ο ομοφυλοφιλικός προσανατολισμός δεν μπορεί να αλλάξει και οποιαδήποτε προσπάθεια για θεραπεία ή αλλαγή θεωρείται αντιδεοντολογική και επικίνδυνη (σελ.62 και σελ. 104).

a.    Υπάρχουν περιπτώσεις ομοφυλόφιλων ανθρώπων που άλλαξαν σε ετεροφυλόφιλους και συνεχίζουν μια φυσιολογική ζωή.

b.    Σύμφωνα με την Ορθοδοξία η ομοφυλοφιλία είναι πάθος και ως τέτοιο δύναται να θεραπευτεί όπως και τα υπόλοιπα πάθη.

4.      Στο ίδιο εγχειρίδιο (αρ. 2) περιλαμβάνονται μαθήματα στα οποία συζητείται η ομοφυλοφιλία (σελ. 102-107).

a.    Σύμφωνα με τον καθηγητή Αναπτυξιακής Ψυχολογίας και Αγωγής Αλέξανδρο Κακαβούλη: «Η αναφορά θεμάτων ομοφυλοφιλίας στη σχολική αίθουσα είναι γενικά αντιπαιδαγωγική».

5.      Στο ίδιο εγχειρίδιο (αρ. 2), σε μάθημα για το βιολογικό και κοινωνικό φύλο (είναι ιδεολογία του Οικογενειακού Προγραμματισμού), λένε ότι οι έμφυλες νόρμες δεν είναι βιολογικά δεδομένες και ότι οι διαφορές του κοινωνικού φύλου (κοινωνικά κατασκευασμένοι ρόλοι που αποδίδονται στους άνδρες και τις γυναίκες από την κοινωνία, σύμφωνα με την ιδεολογία) δημιουργούνται από πολιτισμικούς παράγοντες και όχι από τη φύση τους (σελ. 33). Επίσης, σε μάθημα για τα σεξουαλικά δικαιώματα (προϊόν της Διεθνούς Ομοσπονδίας Οικογενειακού Προγραμματισμού), λέει ότι κανένας δεν πρέπει να τύχει άρνησης εγγράφων ταυτότητας που να δείχνουν το κοινωνικό ή βιολογικό φύλο, κατά τρόπο που να αντικατοπτρίζει την ταυτότητα κοινωνικού φύλου που το ίδιο το άτομο έχει επιλέξει (σελ. 78). Στο εγχειρίδιο εκπαιδευτικών «Ταξίδι ζωής» (εγχειρίδιο αρ.1) αναφέρεται ότι με συγκεκριμένη δραστηριότητα τα παιδιά οδηγούνται στην διαπίστωση ότι οι αγαπημένες δραστηριότητες των ατόμων δεν καθορίζονται με κριτήριο το βιολογικό φύλο και ότι στην πορεία της ζωής η προτίμηση σε αγαπημένες δραστηριότητες μπορεί να διαμορφωθεί λόγω στερεοτύπων για το κοινωνικό φύλο (σελ. 44).

a.    Η νευροεπιστήμονας, ερευνήτρια σε θέματα σεξ στο πανεπιστήμιο Γιορκ του Τορόντο, Debra W. Soh, σε άρθρο της στους LA Times, λέει ότι τα παιδιά έχουν βιολογικώς προκαθορισμένα χαρακτηριστικά του φύλου τους. Μια μεγάλη και μακροχρόνια έρευνα έδειξε ότι οι προτιμήσεις των παιχνιδιών είναι έμφυτες και όχι κοινωνικά κατασκευασμένες ούτε διαμορφώνονται από την επιρροή των γονιών. Η προτίμηση αυτή των παιδιών εκδηλώθηκε σε πολύ μικρές ηλικίες, πριν τα παιδιά αρχίσουν να καταλαβαίνουν ότι υπάρχουν διαφορές μεταξύ των φύλων. Τα περισσότερα κορίτσια θα κλίνουν προς κοινωνικού ενδιαφέροντος παιχνίδια, όπως κούκλες, που συμβάλλουν στην ανάπτυξη κοινωνικών και λεκτικών ικανοτήτων. Τα περισσότερα αγόρια θα κλίνουν προς τα παιχνίδια που είναι μηχανικού ενδιαφέροντος, όπως τα αυτοκίνητα και τα φορτηγά, ενισχύοντας τις οπτικο-χωρικές τους ικανότητες. Αυτό εξηγείται από το ότι λειτουργικά ο εγκέφαλος των δύο φύλων είναι διαφορετικός, σύμφωνα με έρευνα. Όπως η ίδια ομολογεί, είχε εμπειρίες με γονείς που μεγάλωναν άφυλα τα παιδιά τους και έκπληκτοι διαπίστωσαν ότι τα παιδιά τους έκλιναν προς στερεοτυπικού ενδιαφέροντος παιχνίδια : τα κορίτσια στράφηκαν το ένα προς το άλλο και έπαιζαν «σπίτι», ενώ τα αγόρια μετέτρεψαν κατσαρόλες και τηγάνια σε αυτοσχέδια αυτοκινητάκια.

b.    Η ψυχίατρος Miriam Grossman λέει ότι υπάρχουν διακριτά αρσενικά και θηλυκά σχέδια από τη στιγμή της σύλληψης. Ο εγκέφαλος διαμορφώνεται από πολύ νωρίς διαφορετικά σε ένα αγόρι από ότι σε ένα κορίτσι. Μαγνητικές τομογραφίες εγκεφάλου αναδεικνύουν διαφορετικά πρότυπα σκέψης και συναισθήματος στο αγόρι και στο κορίτσι.

c.    Η παιδοψυχίατρος Καλλιόπη Προκοπάκη, λέει ότι βάσει μελετών ο ανδρικός και ο γυναικείος εγκέφαλος αποδεικνύεται ότι λειτουργούν διαφορετικά. Αυτό αφορά διάφορες περιοχές του εγκεφάλου περιλαμβανομένης και της κοινωνικής συμπεριφοράς.

d.    Ο καθηγητής νευρολογίας Σταύρος Μπαλογιάννης τεκμηριώνει «στηριζόμενος σε πολυχρόνιες ιατρικές έρευνες δικές του καθώς και άλλων εξίσου διεθνώς αναγνωρισμένων επιστημόνων ότι τα πάντα στον άνθρωπο τα κατευθύνει ο εγκέφαλος. Και μάλιστα ότι το φύλο του ανθρώπου καθορίζεται από τον εγκέφαλο. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον ανδρικό και τον γυναικείο εγκέφαλο, όσον αφορά στην μορφολογία, τη λειτουργικότητα, τον τρόπο της σκέψεως, το συναίσθημα, τη συμπεριφορά. Το φύλο του ανθρώπου καθορίζεται από τον εγκέφαλο από πολύ νωρίς, πριν ακόμα διαμορφωθούν τα πρωτογενή και δευτερογενή χαρακτηριστικά του φύλου. Ο εγκέφαλος έχει εγχαράξει, έχει εγγράψει από πολύ νωρίς, με πολύ μεγάλη ακρίβεια απάνω σε όλες τις δομές του, τον χαρακτήρα, την προσωπικότητα, τη λειτουργικότητα και τη συμπεριφορά του άρρενος και τπυ θήλεος».

6.      Στο εγχειρίδιο αρ. 2, λένε ότι οι άνθρωποι έχουν διαφορετικούς ορισμούς για την αποχή: καθόλου σεξουαλική επαφή, όχι διείσδυση ή «χαμηλότερου κινδύνου» συμπεριφορές. Δε λέει όμως ποιος είναι ο ορθός ορισμός (σελ. 73).

a.    Σύμφωνα με το λεξικό  του Μπαμπινιώτη αποχή είναι «η συνειδητή αποφυγή κάθε σεξουαλικής δραστηριότητας».

b.    Με τον ίδιο ορισμό, χρησιμοποιεί και η Ορθοδοξία την λέξη «αποχή».

7.      Στο βιβλίο μαθητών «Οικιακή Οικονομία-Αγωγή Υγείας, Α’ Γυμνασίου, Τετράδιο Εργασιών» (αρ. 3) (σελ. 11, Β΄ έκδοση) και στον Οδηγό εκπαιδευτικού αρ. 6 (σελ. 363) επεξηγείται ο αυνανισμός και υπάρχει ερώτημα που πρέπει να απαντήσουν τα παιδιά, κατά πόσον είναι φυσιολογικός. Σύμφωνα με μαρτυρίες παιδιών, οι εκπαιδευτικοί τους είπαν ότι είναι φυσιολογικός ο αυνανισμός αλλά να μην το παρακάνουν.

a.    Ο αυνανισμός είναι αντίθετος με την Ορθοδοξία.

b.    «Αφού είναι φυσιολογικός γιατί να μην το παρακάνω;» είναι μια αντίφαση που έχουν να αντιμετωπίσουν τα παιδιά. Και τι σημαίνει να μην το παρακάνουν; Πώς μπορούν τα παιδιά αυτής της ηλικίας (12-13 ετών) να κρίνουν πότε έχουν ξεπεράσει το μέτρο; 

8.      Στο φυλλάδιο που δίνεται στους μαθητές της Α’ Λυκείου από τις επισκέπτριες υγείας (αρ. 7) εξηγείται με τη βοήθεια σκίτσων βήμα-βήμα η εφαρμογή προφυλακτικού.

9.      Στο εγχειρίδιο αρ. 2 καλούνται τα παιδιά να επιλέξουν από ένα κατάλογο που τους δίνεται, ποιες είναι οι προϋποθέσεις που αυτά θεωρούν σημαντικές για έναρξη σεξουαλικών σχέσεων. Σε αυτό τον κατάλογο δεν περιλαμβάνεται ως προϋπόθεση ο γάμος (σελ. 72), ούτε η ηλικία συναίνεσης βάσει του νόμου (που είναι το 17ο έτος). Γενικά, στο διαθέσιμο υλικό της σεξουαλικής  αγωγής, δεν αναφέρεται πουθενά η λέξη γάμος που να συνδέεται με τις σεξουαλικές σχέσεις.

a.    Σύμφωνα με την ορθόδοξη πίστη μας, οι σεξουαλικές σχέσεις είναι ευλογημένες μόνο μέσα στο μυστήριο του γάμου.

b.    Έρευνες που διενήργησε το πανεπιστήμιο του Σικάγου, που είναι ένα από τα καλύτερα ερευνητικά κέντρα στις ΗΠΑ στον τομέα των κοινωνιολογικών ερευνών, κατέδειξαν ότι όσοι είχαν σχέσεις πριν από τον γάμο τους παρουσίαζαν πολύ ψηλότερο ποσοστό διαζυγίων από ότι αυτοί που εισήλθαν εντελώς αγνοί στον γάμο, χωρίς καμμιά προηγούμενη σχέση. Επίσης, όλες οι επιστημονικές έρευνες αποδεικνύουν ότι όσοι συμβιώνουν πριν από τον γάμο τους έχουν την τάση να χωρίζουν πολύ περισσότερο από ότι αυτοί που δεν συμβιώνουν πριν παντρευτούν.

10.  Στο εγχειρίδιο αρ. 1 περιλαμβάνεται μάθημα για τις υπευθυνότητες μέσα στην οικογένεια. Έχοντας ως βάση την ιδεολογία του κοινωνικού και βιολογικού φύλου, επισημαίνουν στους εκπαιδευτικούς ότι, «προς αποφυγή της καλλιέργειας και της διαιώνισης των έμφυλων στερεοτύπων, στην ουσία δεν υπάρχουν γυναικείες και αντρικές ευθύνες μέσα στην οικογένεια και τόσο ο πατέρας όσο και η μητέρα μπορούν να φέρουν εις πέρας εξίσου καλά οποιαδήποτε ευθύνη αφορά το σπίτι και την οικογένεια». Αναγνωρίζουμε ότι, όπως έχει διαμορφωθεί η σύγχρονη ζωή της οικογένειας και με τους δύο γονείς να εργάζονται εκτός σπιτιού, είναι κατανοητό ότι οι εργασίες του νοικοκυριού πρέπει να κατανέμονται και στους δύο γονείς. Διαφωνούμε με την προπαγάνδα της ιδεολογίας περί κοινωνικού και βιολογικού φύλου, η οποία στην παρούσα περίπτωση αποτυπώνεται με την φράση «εξ’ ίσου καλά», αφού άντρες και γυναίκες λειτουργούν εκ φύσεως διαφορετικά.

11.  Στο εγχειρίδιο αρ. 1 περιλαμβάνονται μαθήματα για την οικογένεια, στα οποία γράφει: «δίνεται έμφαση ότι η οικογένεια μπορεί να οριστεί με πολλούς τρόπους» (σελ. 16) και «με τις προηγούμενες δραστηριότητες τα παιδιά έχουν αποδομήσει την στερεοτυπική εικόνα της πυρηνικής οικογένειας». Επίσης, στο παραμύθι «Τα μωρά δεν τα φέρνει ο πελαργός» που προτείνεται από το εγχειρίδιο να αξιοποιηθεί (σελ. 33), αναφέρονται στις μορφές οικογένειας και αυτές με ομοφυλόφιλους γονείς (σελ. 20).

a.    Σύμφωνα με το λεξικό του Μπαμπινιώτη, οικογένεια είναι «ομάδα ατόμων που συνδέονται μεταξύ τους με δεσμούς αίματος, γάμου ή υιοθεσίας και διαμένουν κάτω από την ίδια στέγη».

b.    Με τον ίδιο τρόπο ορίζει παραδοσιακά και η κυπριακή κοινωνία την οικογένεια.

c.    Διάφορες μελέτες έχουν δείξει ότι για την ομαλή ανάπτυξη ενός παιδιού είναι απαραίτητη η παρουσία και του πατέρα και της μητέρας. Οι ψυχικές ιδιαιτερότητες του άνδρα και της γυναίκας είναι απαραίτητες στα πλαίσια της οικογένειας γιατί αλληλοσυμπληρώνονται. Είναι εξάλλου γνωστό σε όλους μας ότι η συγκροτημένη παραδοσιακή οικογένεια αποτελεί τροχοπέδη για διάφορες αντικοινωνικές ή καταστροφικές συμπεριφορές (χρήση ναρκωτικών, νεανική παραβατικότητα, κ.α.). Θα έπρεπε η πυρηνική οικογένεια να προβάλλεται ως πρότυπο και όχι να αποδομείται. Βέβαια, δεν κατακρίνουμε τις υπόλοιπες μορφές οικογένειας της σύγχρονης κυπριακής κοινωνίας, αλλά δεν μπορούμε να τις προβάλλουμε ως πρότυπα στους μαθητές.

d.    Πολύ περισσότερο δεν μπορεί σε μια σχολική αίθουσα και μάλιστα των πρώτων τάξεων του δημοτικού (το σχετικό μάθημα του εγχειριδίου απευθύνεται σε μαθητές της Β΄Δημοτικού) να αναφέρεται ο τύπος οικογένειας με ομοφυλόφιλους γονείς ως μια αποδεκτή μορφή οικογένειας.

 

Β.  Πληροφορίες που παρουσιάζονται με παραπλανητικό τρόπο

1.      Στο εγχειρίδιο αρ. 2 λέει ότι η μεγαλύτερη πλειοψηφία ατόμων με AIDS ανά το παγκόσμιο είναι ετεροφυλόφιλοι (σελ. 62).

Τα παιδιά με αυτή την πληροφορία οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι τον μεγαλύτερο κίνδυνο διατρέχουν οι ετεροφυλόφιλοι. Αυτό είναι λάθος. Βάσει στατιστικών στοιχείων από διάφορες χώρες, τον μεγαλύτερο κίνδυνο τον διατρέχουν οι ομοφυλόφιλοι. Για παράδειγμα, στην Κύπρο το 2011, το 54% των νέων κρουσμάτων ήταν άνδρες ομοφυλόφιλοι. Στην Ελλάδα το 2012 οι άνδρες ομοφυλόφιλοι που ήταν φορείς του ιού του AIDS αποτελούσαν το 66,2% όλων των ανδρικών περιπτώσεων και το 55,7% του συνόλου των περιπτώσεων. Στις ΗΠΑ, το 2010 το 78% όλων των νέων ανδρικών κρουσμάτων ήταν άνδρες ομοφυλόφιλοι.

2.      Στο εγχειρίδιο αρ. 2, σε μάθημα για την αποχή λέει ότι αυτή μπορεί να έχει διαφορετικούς ορισμούς: καθόλου σεξουαλική επαφή, όχι διείσδυση, μόνο «χαμηλού κινδύνου» συμπεριφορές (σελ. 73).

Σύμφωνα με αυτό τον λανθασμένο ορισμό, τα παιδιά μπορεί να χρησιμοποιήσουν κάποιες σεξουαλικές πρακτικές νομίζοντας ότι τηρούν αποχή.

3.      Η δραστηριότητα των σελίδων 102-105 του εγχειριδίου αρ. 2, αφορά δραματοποίηση του θέματος του σεξουαλικού προσανατολισμού με την χρήση έξι (6) ρόλων. Ο τρόπος παρουσίασης μπορεί να χαρακτηριστεί μεροληπτικός έως και σκόπιμα παραπλανητικός όπως διαφαίνεται στα πιο κάτω:

a.      Από τους έξι ρόλους, οι τρεις έχουν τις ίδιες μεταξύ τους απόψεις (υποστηρικτικές των ΛΟΑΤ) και παρουσιάζονται με θετικό τρόπο, ενώ οι δύο που έχουν διαφορετική άποψη (εναντίον της ομοφυλοφιλίας), παρουσιάζονται με αρνητικό τρόπο. Για παράδειγμα για τους τρεις ρόλους χρησιμοποιούνται θετικές λέξεις (αναγνωρίζεις, σίγουρα, είναι ξεκάθαρο, δικαίωμα κάθε ανθρώπου) ενώ για τους δύο ρόλους αντίθετης άποψης χρησιμοποιούνται αρνητικές λέξεις (υποστηρίζεις, θεωρείς, ιδιαίτερα σκληρή μάχη, πλάνη, πάθη, διάβολος, επαίσχυντα πάθη, ανήθικα, αμαρτωλά, πρέπει να την διώξουν).

b.     Οι ερωτήσεις εμπέδωσης της σελ. 103, ουσιαστικά υποστηρίζονται από τις απαντήσεις των υποστηρικτικών των ΛΟΑΤ. Η κάθε απάντηση μπορεί να εντοπιστεί σε τουλάχιστον δύο ρόλους. Για τις ερωτήσεις αυτές δεν υπάρχουν αντίστοιχες απαντήσεις στους δύο ρόλους- υποστηρικτές της αντίθετης άποψης. Αυτό μπορεί να χαρακτηριστεί σκόπιμη παραπλάνηση γιατί, για παράδειγμα καλούν τα παιδιά να αναπαραγάγουν την άποψη τους στην ερώτηση αν τελικά γεννιέται κάποιος ομοφυλόφιλος χωρίς να δίνουν την άλλη άποψη ή την επιστημονική θέση.

c.      Άλλη περίπτωση που μπορεί να χαρακτηριστεί ως σκόπιμη παραπλάνηση, είναι η εξής ερώτηση της σελ. 103: «Ποιος από τους συμμετέχοντες στο πάνελ σας έπεισε τελικά;». Αφού παρουσιάζονται μεροληπτικά οι ρόλοι και αφού οι θέσεις των τριών υποστηρικτών των ΛΟΑΤ επαναλαμβάνονται 2 ή 3 φορές ενώ η αντίθετη άποψη δεν επαναλαμβάνεται, η απάντηση των παιδιών οδηγείται αναπόφευκτα στις θέσεις των υποστηρικτικών των ΛΟΑΤ.

d.     Στη σελίδα 105, στον ρόλο του νομικού λέει ότι «Η ηλικία συναίνεσης για άτομα του ίδιου φύλου είναι το 17ο έτος». Ο νόμος δεν διευκρινίζει αν πρόκειται για ετεροφυλόφιλες ή ομοφυλόφιλες σεξουαλικές πράξεις.

4.      Στο βιβλίο μαθητών «Οικιακή Οικονομία-Αγωγή Υγείας, Γ’ Γυμνασίου, Τετράδιο Εργασιών» (αρ. 4) περιλαμβάνεται μάθημα για την έκτρωση, στο οποίο λέει ότι η Εκκλησία της Κύπρου εγκρίνει την έκτρωση μόνο όταν κινδυνεύει η ζωή της μητέρας και ότι συγκατατέθηκε να υποβληθούν σε έκτρωση ελληνοκύπριες-θύματα βιασμού κατά την τουρκική εισβολή του 1974.

Τα παιδιά με αυτές τις δύο πληροφορίες οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι η Εκκλησία δίνει άφεση αμαρτιών στην περίπτωση έκτρωσης όταν κινδυνεύει η ζωή της μητέρας ή όταν υπάρχει βιασμός. Το σωστό, το οποίο δεν λένε, είναι ότι σύμφωνα με την Ορθοδοξία (όχι την Εκκλησία της Κύπρου), η έκτρωση είναι «φόνος» γιατί το έμβρυο εμψυχούται από την στιγμή της σύλληψης και είναι εν εξελίξει άνθρωπος που υπολείπεται στο φαινότυπο και την οργάνωση, τα οποία θα ολοκληρωθούν με το τέλος της εννιάμηνης κυοφορίας. Κατ΄οικονομίαν επιτρέπει την έκτρωση όταν κινδυνεύει η ζωή της μητέρας. Δεν την εγκρίνει, ωσάν να δίνει άφεση αμαρτιών. Στην περίπτωση των βιασμών των ελληνοκυπρίων γυναικών, η Εκκλησία της Κύπρου κατ’οικονομίαν επέτρεψε τις εκτρώσεις. Υπήρχε η επιλογή να μην γίνει έκτρωση, το οποίο και πάλιν δεν λένε στα παιδιά.

5.      Στο ίδιο βιβλίο (αρ.4) παρουσιάζεται η ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη ως ένας από τους κινδύνους υγείας «που περιλαμβάνονται στη σεξουαλική επαφή», μαζί με τη μετάδοση σεξουαλικώς μεταδιδομένων νοσημάτων (σελ. 116, Β’ έκδοση), δίνοντας λανθασμένο μήνυμα στα παιδιά. Η εφηβική εγκυμοσύνη καθ΄αυτή δεν είναι κίνδυνος υγείας.

6.      Στον οδηγό εκπαιδευτικού Γ΄ Γυμνασίου - Οικογενειακός Προγραμματισμός, Σεξουαλική και Αναπαραγωγική Υγεία (αρ. 5) παρατίθεται ένα σχεδιάγραμμα (σελ. 83) στο οποίο παρουσιάζονται οι επιλογές μιας εφηβικής εγκυμοσύνης που θα καταλήξει σε γέννηση του παιδιού με πολύπλοκο τρόπο, ενώ η επιλογή της έκτρωσης με πολύ απλό τρόπο, οδηγώντας τα παιδιά στο συμπέρασμα ότι η πιο εύκολη και απλή λύση είναι η έκτρωση.

7.      Στο βιβλίο αρ. 4 δίνεται ένας ορισμός για την έκτρωση (σελ. 153, Β’ έκδοση) στον οποίο περιλαμβάνονται δυσνόητες και απρόσωπες λέξεις (για παράδειγμα: αδιατάρακτη ενδομήτρια κύηση, διακοπή, κύημα, αφαίρεση εμβρύου) ώστε να οδηγεί πιθανώς ένα έφηβο στην εντύπωση ότι η έκτρωση είναι μια απλή και ανώδυνη διαδικασία και όχι η θανάτωση ενός εμβρύου, μιας ανθρώπινης ύπαρξης.

8.      Στο ίδιο βιβλίο (αρ. 4) διαπραγματεύονται το θέμα των αμβλώσεων μέσω μιας εργασίας που καλούνται να υλοποιήσουν οι μαθητές (σελ. 157, Β’ ἐκδοση). Στη διατύπωση των δεδομένων της εργασίας χρησιμοποιούν την  λέξη «ανάφερε», για τον γυναικολόγο που λέει ότι η ενημέρωση των νέων σχετικά με σεξουαλικά θέματα, είναι καλύτερη από πριν. Αντίθετα, χρησιμοποιούν την λέξη «υποστηρίζει» για την κοινωνική λειτουργό που λέει ότι οι έφηβες και νεαρές κοπέλες έχουν πλήρη άγνοια για τις αμβλώσεις και τις επιπτώσεις τους, υποβιβάζοντας το κύρος αυτής της επιστήμονος. Ακόμη, καλούν τα παιδιά να τοποθετηθούν στη θέση που υποστηρίζουν πολλοί ότι «η άμβλωση καταπατεί τα δικαιώματα του αγέννητου παιδιού» αφού μελετήσουν τη διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στη σελ. 119, όπου παρουσιάζονται τα σεξουαλικά και αναπαραγωγικά δικαιώματα, υπάρχει υποσημείωση σὐμφωνα με την οποία «για τους σκοπούς του διεθνούς δικαίου, τα άτομα είναι ανθρώπινες υπάρξεις που ἐχουν γεννηθεί». Όπως τίθεται μεροληπτικά το θέμα, πόσο εύκολα μπορεί ένας μαθητής να οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι η μητέρα έχει το δικαίωμα να προχωρήσει σε έκτρωση ενώ το έμβρυο αφού δεν έχει γεννηθεί, δεν έχει δικαίωμα στη ζωή; 


Γ.  Απόκρυψη της αλήθειας ή χρήσιμων πληροφοριών, επιλεκτική χρήση της επιστήμης

1.      Στο εγχειρίδιο αρ. 2, σε μάθημα στο οποίο συζητούνται οι προϋποθέσεις έναρξης σεξουαλικών σχέσεων δεν αναφέρεται η νομοθεσία σύμφωνα με την οποία η ηλικία συναινετικών σεξουαλικών πράξεων είναι το 17ο έτος (σελ. 71 και 72).

2.      Στο βιβλίο αρ. 4, παρατίθενται διάφορα αρνητικά στατιστικά στοιχεία για τις εφηβικές εγκυμοσύνες και γεννήσεις, λέει ότι οι επιπτώσεις μιας εφηβικής εγκυμοσύνης είναι πολυδιάστατες (σωματικές και ψυχοκοινωνικές), αναφέρονται οι προϋποθέσεις βάσει του νόμου στην Κύπρο για τις εκτρώσεις (σελ. 153-154). Δεν παρατίθενται όμως οι αρνητικές πληροφορίες και επιπτώσεις για τις εφηβικές εκτρώσεις..

3.      Δεν λένε τίποτα για αγνότητα και εγκράτεια και για τα επιστημονικώς αποδεδειγμένα οφέλη από μια τέτοια ζωή, όπως για παράδειγμα σημαντικά χαμηλότερα ποσοστά κατάθλιψης και απόπειρας αυτοκτονίας και ταυτόχρονα σημαντικά ψηλότερα ποσοστά ακαδημαϊκών επιτυχιών.

4.      Δεν λένε τίποτα για τις θέσεις της Ορθοδοξίας επί του θέματος (με μόνη εξαίρεση, και αυτἠ αρνητική, για το θέμα των εκτρώσεων που αναφέραμε πιο πάνω).

5.      Δεν εντοπίσαμε καμμιά αναφορά για τις αρνητικές ψυχοσωματικές επιπτώσεις των σεξουαλικών σχέσεων στην εφηβεία, όπως για παράδειγμα ότι η νευροβιολογία των εφήβων κοριτσιών είναι μοναδικὴ και κάνει τον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο ενὸς κοριτσιού περισσότερο ευάλωτο στο στρες, ιδιαιτέρως στο στρες που προέρχεται απὸ αποτυχημένες σχέσεις. Ή ότι ο τράχηλος της μήτρας ενὸς κοριτσιού μπορεί να μολυνθεί απὸ σεξουαλικώς μεταδιδόμενες μολύνσεις πολὺ ευκολότερα απὸ ότι ο τράχηλος της μήτρας μιας γυναίκας, διότι δεν έχει ακόμη ωριμάσει.

6.      Στο βιβλίο αρ.4, λέει ότι τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα προλαμβάνονται με τη χρήση προφυλακτικού. Βάσει ερευνών, τα προφυλακτικά έχουν σημαντικά ποσοστά αποτυχίας έναντι των νοσημάτων αυτών που μπορεί να φτάσουν μέχρι και 50%.

7.      Στο εγχειρίδιο αρ. 2, λέει ότι η ομοφυλοφιλία δεν είναι ψυχολογική διαταραχή και ότι ο Αμερικανικός Σύνδεσμος Ψυχολόγων (το σωστό είναι Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία) απέσυρε την ομοφυλοφιλία από το εγχειρίδιο των ψυχιατρικών διαταραχών . Ο λόγος που την απέσυρε ήταν διάτρητες επιστημονικές μελέτες και η κοινωνική πίεση από τις οργανώσεις των ατόμων ΛΟΑΤ (δες άρθρο «Ιατρικά δεδομένα για την ομοφυλοφιλία» της παιδοψυχιάτρου Καλλιόπης Προκοπάκη, http://iatrikadedomena.wordpress.com και βιντεοσκοπημένη παρουσίαση της ίδιας με τίτλο «ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ΦΥΛΟΥ (έμφυλες ταυτότητες), Αλήθειες και ψέματα», http://aktines.blogspot.com.cy/2017/03/blog-post_236.html). Δεν λένε όμως στα παιδιά ότι οι ομοφυλόφιλοι άνδρες παρουσιάζουν αυξημένο κίνδυνο να παρουσιάσουν  σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, όπως σύφιλη, γονόρροια, ηπατίτιδα B και C,  έρπητα γεννητικών οργάνων και AIDS, καθώς και ορισμένους τύπους καρκινωμάτων. Ούτε επίσης τους λένε ότι, μπορεί μεν να έπαψε να θεωρείται η ομοφυλοφιλία ως ψυχιατρική διαταραχή, αλλά σχετίζεται με σημαντική ψυχιατρική νοσηρότητα. Πολλές πρόσφατες έρευνες έχουν επιβεβαιώσει ότι οι ομοφυλόφιλοι  παρουσιάζουν πολύ συχνότερα κατάθλιψη, απόπειρες αυτοκτονίας, γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, διαταραχή διαγωγής, χρήση ουσιών και αλκοολισμό.

8.      Στο εγχειρίδιο αρ. 2, λέει ότι η διεμφυλικότητα είναι εντάξει (σελ. 64). Όμως στο εγχειρίδιο ψυχιατρικών διαταραχών της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας η διεμφυλικότητα περιλαμβάνεται ως ψυχιατρική διαταραχή (διαταραχἠ ταυτότητας φύλου ή δυσφορία φύλου). Αυτή η απόκρυψη της αλήθειας σε σχέση με την αναφορά για αφαίρεση της ομοφυλοφιλίας από το ίδιο εγχειρίδιο ψυχιατρικών διαταραχών (όπως αναφέραμε πιο πάνω), δεικνύει ότι χρησιμοποιείται επιλεκτικά η επιστήμη ώστε να υποστηριχθούν οι θέσεις του Οικογενειακού Προγραμματισμού και όχι για να παρέχουν μια ορθή επιστημονικά γνώση στα παιδιά.

 

 

 

Κατάλογος σχολικών συγγραμάτων

1.      Εγχειρίδιο εκπαιδευτικών Δημοτικής Εκπαίδευσης «Ταξίδι ζωής»

2.      Εγχειρίδιο εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης «Im set - Εφαρμογή της υποχρεωτικής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στους εφήβους»

3.      Βιβλίο μαθητών «Οικιακή Οικονομία-Αγωγή Υγείας, Α’ Γυμνασίου, Τετράδιο Εργασιών»

4.      Βιβλίο μαθητών «Οικιακή Οικονομία-Αγωγή Υγείας, Γ’ Γυμνασίου, Τετράδιο Εργασιών»

5.      Οδηγός Εκπαιδευτικού Γ΄ Γυμνασίου - Οικογενειακός Προγραμματισμός, Σεξουαλική και Αναπαραγωγική Υγεία

6.      Οδηγός Εκπαιδευτικού Οικιακή Οικονομία-Αγωγή Υγείας Α΄ Γυμνασίου

7.      Φυλλάδιο για το AIDS για την Α’ Λυκείου

 

 


 

Παράρτημα ΙV Απαράδεκτο υλικό

 

1.      Συγκεκαλυμένη παιδεραστία

Στο εγχειρίδιο εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης «Im set - Εφαρμογή της υποχρεωτικής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στους εφήβους» σε μάθημα για τα σεξουαλικά δικαιώματα, λέει ότι κανένας δεν πρέπει να υπόκειται σε νόμους που ποινικοποιούν τις συναινετικές σεξουαλικές πρακτικές ή συμπεριφορά (σελ. 78) και ότι κανένας δεν θα έπρεπε να συλλαμβάνεται ή να φυλακίζεται επειδή προχώρησε σε συναινετική σεξουαλική επαφή (σελ. 77).

Αυτό είναι πολύ γενικό και περιλαμβάνει και τις περιπτώσεις παιδεραστίας (μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι συναίνεσε ο ανήλικος, κάτι που ήδη έγινε σε κάποιες περιπτώσεις), πράξεις παράνομες και μη αποδεκτές από το αξιακό σύστημα της κοινωνίας.

2.      Πορνεία

Σε μάθημα του ίδιου εγχειριδίου για τα σεξουαλικά και αναπαραγωγικά δικαιώματα αναφέρονται στα δικαιώματα των εργαζομένων στη βιομηχανία του σεξ (σελ. 77 και 79).

3.      Σεξουαλική πράξη, ομοφυλόφιλες οικογένειες

a.      Στο μάθημα για το αναπαραγωγικό σύστημα του ανθρώπου  (Βιολογία Α’ Γυμνασίου) απεικονίζεται με σκίτσο και περιγράφεται η σεξουαλική πράξη (σελ. 275, Γ΄ έκδοση).

b.     Σε παραμύθια που προτείνονται να διαβαστούν στο Δημοτικό (εγχειρίδιο «Ταξίδι ζωής», σελ. 32, 33) απεικονίζεται και περιγράφεται η σεξουαλική πράξη και αναφέρονται οι οικογένειες με ομοφυλόφιλους γονείς ως αποδεκτή και ισότιμη μορφή οικογένειας (παραμύθι «Τα μωρά δεν τα φέρνει ο πελαργός» σελ. 28, 29, 48, παραμύθι «Η μαμά γέννησε ένα αυγό», παραμύθι «Πώς γεννιούνται τα παιδιά;» σελ.47-49).

4.      Απαξίωση γονεϊκού ρόλου

a.      Σε μάθημα για τα σεξουαλικά και αναπαραγωγικά δικαιώματα του εγχειριδίου «Im set - Εφαρμογή της υποχρεωτικής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στους εφήβους», λένε στα παιδιά ότι «όλα τα άτομα έχουν το δικαίωμα στην σεξουαλική αυτονομία και επιτρέπεται να παίρνουν αποφάσεις για την σεξουαλικότητα τους χωρίς αυθαίρετες παρεμβάσεις» (σελ. 78) και ότι «όλα τα άτομα έχουν το δικαίωμα στην εμπιστευτικότητα αναφορικά με τις υπηρεσίες σεξουαλικής υγείας» (σελ. 78). Ένα ανήλικο παιδί στην ηλικία της εφηβείας, μπορεί πολύ εύκολα βάσει των πιο πάνω, να θεωρήσει οποιαδήποτε προσπάθεια των γονιών του για συμβουλές και αποτροπή του από σεξουαλικές πράξεις ως αυθαίρετη παρέμβαση τους και ως παραβίαση των δικαιωμάτων του. Επίσης, πολύ εύκολα μπορεί να θεωρήσει ότι δικαιούται να μην ενημερώσει τους γονείς του σε περίπτωση που πάσχει από κάποιο σεξουαλικώς μεταδιδόμενο νόσημα.

b.     Σε μάθημα για τις εκτρώσεις του ίδιου εγχειριδίου (σελ. 94), υπάρχει ως ερώτημα, αν θα έπρεπε οι ανήλικοι να χρειάζονται την συγκατάθεση των γονιών τους για να μπορέσουν να κάνουν έκτρωση. Μάλιστα, αυτό εξισώνεται με το ερώτημα αν θα έπρεπε οι γυναίκες να έχουν την συγκατάθεση των γονιών τους για να υποβληθούν σε έκτρωση (μπαίνουν και τα 2 στα θέματα συγκατάθεσης). Μπλέκουν το θέμα συγκατάθεσης για ενήλικες γυναίκες με τη συγκατάθεση για ανήλικα κορίτσια. Αν πρόκειται για ενήλικες γιατί να χρειάζεται η συγκατάθεση των γονιών; Επομένως, συνειρμικά τα παιδιά πάνε και λίγο παρακάτω σε συνδυασμό και με τα σεξουαλικά δικαιώματα : γιατί να χρειάζεται η συγκατάθεση των γονέων για ένα θέμα που αφορά το ίδιο τους το σώμα;  

5.      Εξοικείωση παιδιών με το σεξ

a.      Στο εγχειρίδιο εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης «Im set - Εφαρμογή της υποχρεωτικής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στους εφήβους» σε μάθημα για την αποχή (σελ. 73) αναφέρονται σε κολπική, πρωκτική, στοματική σεξουαλική επαφή.

b.     Στο βιβλίο μαθητών «Οικιακή Οικονομία-Αγωγή Υγείας Γ’ Γυμνασίου» παρουσιάζεται η ερωτική επαφή μεταξύ δύο ανθρώπων (δεν ξεκαθαρίζει τα φύλα) όμορφο και μοναδικό ταξίδι, προκαλώντας ίσως τα παιδιά να το δοκιμάσουν (σελ. 116, Β’ έκδοση).

c.      Στο ίδιο βιβλίο αναφέρονται τα χαρακτηριστικά της σεξουαλικότητας στην εφηβεία, μεταξύ των οποίων είναι η αναζήτηση της ευχαρίστησης και η σωματική ωρίμανση (σελ. 114, Β’ έκδοση). Οι μαθητές λαμβάνουν λανθασμένα μηνύματα θεωρώντας ότι είναι ώριμοι σωματικά και μπορούν να δοκιμάσουν μια ευχάριστη εμπειρία. Η σωματική ωρίμανση επέρχεται με την ολοκλήρωση της εφηβείας και η σεξουαλική επαφή δεν είναι πάντοτε ευχάριστη, ιδιαίτερα σε αυτές τις ηλικίες.

d.     Στο ίδιο βιβλίο αναφέρονται στις σχέσεις που περιλαμβάνουν το ρομαντικό και το ερωτικό στοιχείο, οι οποίες μπορεί να ξεκινούν στην προεφηβεία και την εφηβεία (σελ. 115, Β΄ έκδοση).

e.      Στο ίδιο βιβλίο λένε ότι η ανακάλυψη της σεξουαλικής ταυτότητας είναι γνώρισμα της σεξουαλικότητας στην εφηβεία και είναι φυσιολογικό. Η σεξουαλική ταυτότητα αφορά την ταυτότητα φύλου (είμαι αγόρι/κορίτσι) και τον σεξουαλικό προσανατολισμό (από ποιο φύλο έλκομαι) (σελ. 114, Β΄ έκδοση).

f.       Στο ίδιο βιβλίο αναφέρονται «οι βασικοί τύποι σεξουαλικού προσανατολισμού... οι ετεροφυλόφιλοι, οι ομοφυλόφιλοι και οι αμφιφυλόφιλοι» (σελ. 114, Β΄ έκδοση).

g.     Στην Α’ Γυμνασίου (βιβλίο μαθητών «Οικιακή Οικονομία-Αγωγή Υγείας») εξηγούν στα παιδιά τι είναι ο αυνανισμός και τους λένε ότι είναι φυσιολογικός (σελ. 11, Β’ έκδοση). Επίσης, στο βιβλίο μαθητών «Οικιακή Οικονομία-Αγωγή Υγείας Γ’ Γυμνασίου» λέει ότι ο αυνανισμός είναι φυσιολογικός (σελ. 114, Β’ έκδοση).

h.      Στο εγχειρίδιο εκπαιδευτικών Δημοτικής Εκπαίδευσης «Ταξίδι ζωἠς» περιλαμβάνονται τέσσερις διαφορετικές δραστηριότητες εκμάθησης των γεννητικών οργάνων που απευθύνονται σε μαθητές της Β’ Δημοτικού (σελ. 29-36).

i.        Στο βιβλίο μαθητών «Οικιακή Οικονομία-Αγωγή Υγείας Γ’ Γυμνασίου» (σελ. 118-119, Β’ έκδοση) και στο εγχειρίδιο εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης «Im set - Εφαρμογή της υποχρεωτικής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στους εφήβους» (σελ. 76-80) υπάρχουν μαθήματα για τα σεξουαλικά και αναπαραγωγικά δικαιώματα. Ο Χἀρτης των δικαιωμάτων αυτών καταρτίστηκε από την Διεθνή Ομοσπονδία Οικογενειακού Προγραμματισμού, όχι από τον ΟΗΕ.

j.        Στο εγχειρίδιο εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης «Im set - Εφαρμογή της υποχρεωτικής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στους εφήβους» περιλαμβάνεται μάθημα (σελ. 71-72) για τη σεξουαλική πράξη στην οποία συζητούνται οι προϋποθέσεις για την έναρξη σεξουαλικών σχέσεων (δεν αναφέρεται η ηλικία συναίνεσης ούτε ο γάμος ως προϋποθέσεις)

 

 


 

Παράρτημα V- Εμπλοκή ΚΣΟΠ στη σχολική σεξουαλική αγωγή

 

Α. Συγγραφή βιβλίων μαθητών και εγχειριδίων εκπαιδευτικών

1.      Εγχειρίδιο «Ταξίδι ζωής» : ανατέθηκε στον ΚΣΟΠ από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού η συγγραφή εγειριδίου εκπαιδευτικών για την Δημοτική εκπαίδευση. Και οι τρεις συγγραφείς είναι μέλη ή συνεργάτες του ΚΣΟΠ (Πρόεδρος ΚΣΟΠ 2017-2019, πρώην αντιπρόεδρος ΚΣΟΠ 2013)

2.      Εγχειρίδιο «Im set - Εφαρμογή της υποχρεωτικής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στους εφήβους» : ετοιμάστηκε με συντονισμό του ΚΣΟΠ το εγχειρίδιο εκπαιδευτικών για την Β’ και Γ’ Γυμνασίου. Οι τρεις (3) τουλάχιστον από τους έξι (6) συγγραφείς είναι μέλη του ΚΣΟΠ (Εκτελεστική Διευθύντρια, Πρόεδρος 2017-2019, Αντιπρόεδρος 2011-2013).

3.      Σχολικά βιβλία μαθητών Οικιακής Οικονομίας -Αγωγής Υγείας και των τριών τάξεων του Γυμνασίου : η μια τουλάχιστον συγγραφέας (από τις 2 ή 4) διετέλεσε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του ΚΣΟΠ.

4.      Οδηγός «Πρώτα Βήματα»: τον συνέγραψε ο ΚΣΟΠ. Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού αγόρασε το 2012 αριθμό αντιτύπων του Οδηγού και τον διένειμε σε κάθε δημοτικό σχολείο ως βοήθημα για τους δασκάλους.

 

Β.  Σεμινάρια στα σχολεία

     Με εγκύκλιο του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού μέλη του ΚΣΟΠ παραθέτουν σεμινάρια σε μαθητές στη δημοτική και μέση εκπαίδευση.

 

Γ.  Εκπαίδευση εκπαιδευτικών

    Ο ΚΣΟΠ εκπαιδεύει ομάδες εκπαιδευτικών (δες ετήσιες εκθέσεις ΚΣΟΠ 2007, 2008, 2012, 2013 και

2014).

 


 

Παράρτημα VI- Θέσεις και πολιτικές ΚΣΟΠ (η επιλογή είναι δική μας, ολόκληρα τα κείμενα στην ιστοσελίδα ΚΣΟΠ)

 

1.      Σεξουαλική αγωγή

Η διδακτέα σχολική ύλη πρέπει να περιλαμβάνει εξερεύνηση του σεξουαλικού προσανατολισμού, συζητήσεις για ομοφυλόφιλες και λεσβιακές σχέσεις και θα πρέπει να στηρίζει τις ανάγκες όλων των νεαρών ατόμων, ανεξάρτητα του σεξουαλικού τους προσανατολισμού. Η επίσημη σεξουαλική αγωγή πρέπει να αρχίζει από το νηπιαγωγείο, ενώ πρέπει να είναι υποχρεωτική στη Δημοτική και Μέση Εκπαίδευση. Η σεξουαλική αγωγή πρέπει να αναγνωρίσει και να εκτιμήσει την αξία και την ποικιλομορφία των υφιστάμενων οικογενειών. Η σεξουαλική αγωγή πρέπει να περιλαμβάνει συζήτηση για επικίνδυνες συμπεριφορές και ασφαλέστερο σεξ.

2.      Σεξουαλικός προσανατολισμός

Ο σεξουαλικός προσανατολισμός είναι η έλξη για ένα άλλο πρόσωπο, ποικίλει από την αποκλειστική ομοφυλοφιλία στην αποκλειστική ετεροφυλοφιλία και περιλαμβάνει διάφορες μορφές αμφιφυλοφιλίας. Πρέπει να διαφυλαχθούν τα νομικά και κοινωνικά δικαιώματα των ΛΟΑΤ. Άκαμπτες έννοιες όπως αυτές της αρρενωπότητας  και της θηλυκότητας μπορεί να έχουν αρνητικές επιδράσεις στην ανάπτυξη της σεξουαλικής ταυτότητας των ατόμων καθώς και της σεξουαλικής τους συμπεριφοράς.

3.      Εκτρώσεις

Η έκτρωση είναι βασικό μέρος του ελέγχου της γονιμότητας. Όλες οι γυναίκες έχουν δικαίωμα σε υπηρεσίες ασφαλούς έκτρωσης με ανεκτό κόστος. Η απόφαση για έκτρωση ανήκει στην ίδια την γυναίκα.

4.      Διάφορες άλλες θέσεις

α) Ηλικία για έναρξη σεξουαλικών σχέσεων

Δεν υπάρχει συγκεκριμένη ηλικία η οποία να θεωρείται ως η καταλληλότερη για έναρξη των σεξουαλικών σχέσεων. Πρόκειται για μια πολύ προσωπική απόφαση και είναι περισσότερο θέμα ωριμότητας παρά ηλικίας. Δεν είναι παράλογο να κάνει κανείς σεξ για πρώτη φορά στα 14 του χρόνια.

β) Το τι είναι ανώμαλο και τι φυσιολογικό σε μια σεξουαλική σχέση καθορίζεται από τα ίδια τα άτομα που συμμετέχουν στην σχέση.

5.      Αντισύλληψη

Η πλήρης και δωρεάν διαθεσιμότητα αντισυλληπτικών επιλογών αποτελεί μέρος της μείωσης των ανεπιθύμητων εγκυμοσυνών, των σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων και του  HIV/AIDS. Οι Κρατικές Υπηρεσίες Υγείας πρέπει να πρωτοστατούν στην παροχή και πληροφόρηση  των αντισυλληπτικών μεθόδων. Η πρόσβαση στις υπηρεσίες αντισύλληψης ενισχύει την αποτελεσματικότητα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης. Οι δημιουργοί πολιτικών πρέπει να σκεφτούν τρόπους να πλησιάζουν τα νεαρά άτομα και να τα προμηθεύουν με αντισυλληπτικές μεθόδους σε χώρους που αυτά έχουν πρόσβαση (π.χ. μπαράκια). Η χρήση αντισυλληπτικών μεθόδων διασφαλίζει την καλή υγεία των νεαρών ατόμων και την απόκτηση παιδιών όταν θα είναι πλέον έτοιμα γι’ αυτά.

 

 


 

Παράρτημα VII - Αποτελέσματα σχολικής σεξουαλικής αγωγής σε άλλες χώρες

 

1.      Στην Σουηδία η σεξουαλική αγωγή εισήχθη στα σχολεία την δεκαετία του 1950. Και όμως :

·        έρχεται πρώτη σταθερά από το 1967 στα κρούσματα βλεννόροιας

·        κατέχει επίσης την πρωτιά στη σεξουαλική κακοποίηση γυναικών (28,1%)

·        σε μια δεκαετία 20πλασιάστηκαν οι γυναίκες που γίνονται πόρνες

 

2.      Στην Μ. Βρετανία :

·        Σε 3 χρόνια ασθένησαν 900 παιδιά με ΣΜΝ (ανάμεσα τους και παιδιά 11 και 12 ετών)

·        Καταγράφεται το ψηλότερο ποσοστό εφηβικών εγκυμοσυνών

·       Σε άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Independent (https://www.independent.co.uk/life-style/health-and-families/spending-cuts-may-have-contributed-to-falling-teenage-pregnancy-rates-a7764956.html) διαπιστώνεται ότι οι περικοπές στις δαπάνες των προγραμμάτων για πρόληψη της εφηβικής εγκυμοσύνης είχαν ως αποτέλεσμα, όχι την αύξηση (όπως αναμένετο) αλλά την σημαντική μείωση των εφηβικών εγκυμοσυνών.

·        Σύμφωνα με δημοσιεύματα : α) Μετά από χρόνια σεξουαλικής αγωγής, τα Γυμνάσια έχουν καταντήσει κέντρα παραπομπής προς έκτρωση, β) έφτασαν στο σημείο οι γονείς να ζητούν να σταματήσουν τα μαθήματα σεξουαλικής αγωγής στα σχολεία γιατί τα παιδιά τους θα καταντήσουν σεξουαλικοί εγκληματίες ή ανώμαλοι.

·        2000 παιδιά τον χρόνο πάνε σε κλινικές για τρανσέξουαλ. Πολλά από αυτά είναι 4-6 ετών.

 

3.      Στην Αυστραλία μετά από τρία χρόνια εφαρμογής του προγράμματος περί ρευστότητας του φύλου στα SafeSchools παρατηρείται επιδημία τραβεστί μαθητών σε αυτά τα σχολεία. Τριπλασιάστηκαν τα παιδιά που παραπέμφθηκαν για θεραπεία αλλαγής φύλου.

 

4.      Έρευνα στο Ηνωμένο Βασίλειο και στις ΗΠΑ έχει διαπιστώσει ότι η ευκολότερη πρόσβαση σε επείγουσα αντισύλληψη δεν έχει μειώσει την εφηβική εγκυμοσύνη ή τις αμβλώσεις, αλλά έχει οδηγήσει σε αύξηση των σεξουαλικά μεταδιδόμενων λοιμώξεων.

 

5.      Ο βραβευμένος με το βραβείο Νόμπελ οικονομολόγος George Akerlof έδειξε πως η ευκολότερη πρόσβαση στην αντισύλληψη θα μπορούσε να οδηγήσει σε αύξηση της επικίνδυνης σεξουαλικής συμπεριφοράς, η οποία θα μπορούσε ουσιαστικά να αυξήσει και όχι να μειώσει τις απρογραμμάτιστες εγκυμοσύνες. Αυτό επαληθεύτηκε με ένα από τα πιο ολοκληρωμένα προγράμματα εφηβικής εγκυμοσύνης στην Αγγλία.

 

6.      Αντίθετα με τα πιο πάνω, είναι το παράδειγμα της Ουγκάντας. Το 1991 το 22% του πληθυσμού της είχε προσβληθεί από τον ιό HIV (ΑΙDS). Τότε έγινε συστηματική προσπάθεια από την πολιτική ηγεσία και τους κατοίκους της υπέρ της αγνότητας, της εγκράτειας και της συζυγικής πιστότητας, μέσα από τα σχολεία, τα πανεπιστήμια, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Τα αποτελέσματα ήταν θεαματικά: το 1999 το ποσοστό ασθενών μειώθηκε στο 6%. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη μείωση των ποσοστών του AIDS παγκοσμίως.

 

7.      Ένα άλλο παρόμοιο παράδειγμα αφορά τις Φιλιππίνες. Στην χώρα αυτή σημειώνεται πολύ χαμηλό ποσοστό χρήσης προφυλακτικών (4%) και ταυτόχρονα ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά κρουσμάτων HIV/AIDS στον κόσμο. Αυτό αποδίδεται στην βαθειά θρησκευτικότητα και τις παραδοσιακές αρχές του πληθυσμού, αφού η κυβέρνηση δεν έχει κανένα δικό της πρόγραμμα για το AIDS ενώ περιορίζει τις δημόσιες εκστρατείες ανεξάρτητων ομάδων οικογενειακού προγραμματισμού. Αξίζει να παραθέσουμε μια σύγκριση της κατάστασης αυτής στις Φιλιππίνες με την γειτονική τους χώρα Ταϊλάνδη. Και στις δύο χώρες το πρώτο κρούσμα του AIDS σημειώθηκε το 1984. Η Ταϊλάνδη, αντίθετα με τις Φιλιππίνες, εφάρμοσε ένα πρόγραμμα αντιμετώπισης της απειλής του AIDS που βασιζόταν στην χρήση προφυλακτικών και προώθησε την ευρεία διαθεσιμότητα τους. Το 2005 στην Ταϊλἀνδη σημειώθηκαν 580.000 ασθενών με AIDS (σε σύνολο 65 εκ πληθυσμό), ενώ στις Φιλιππίνες μόνο 12.000 (σε σύνολο 98 εκ πληθυσμό).


 

Παράρτημα VIIΙ – Σχόλια για έρευνα «1 στα 4 παιδιά κακοποιούνται σεξουαλικά» και Εθνική Στρατηγική για την καταπολέμηση της σεξουαλικής κακοποίησης και εκμετάλλευσης παιδιών

 

1.      Μια έρευνα δεν αποτελεί απόδειξη αλλά ένδειξη. Επομένως δεν μπορούμε να λέμε με βεβαιότητα ότι 1 στα 4 παιδιά στην Κύπρο κακοποιείται σεξουαλικά αλλά πιθανόν να κακοποιηθεί, ορολογία που χρησιμοποιούν και οι ερευνητές.

2.      Η έρευνα, σύμφωνα με τους ίδιους τους ερευνητές παρουσιάζει κάποιες αδυναμίες. Επομένως, τον αριθμό 1 στα 4 πρέπει να τον χρησιμοποιούμε σε συνδυασμό με αυτές τις αδυναμίες.

3.      Τα αποτελέσματα της έρευνας πιθανόν να είναι διαστρεβλωμένα λόγω του δυσανάλογου αριθμού αντρών-γυναικών και κατοίκων αστικών-αγροτικών περιοχών που συμμετείχαν στην έρευνα.

4.      Συχνά, οι υπέρμαχοι της εισαγωγής της σεξουαλικής αγωγής στα σχολεία, συγκρίνουν τον κυπριακό αριθμό σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών με τον ευρωπαϊκό (1 στα 5 παιδιά κακοποιούνται), σχολιάζοντας ότι η Κύπρος είναι σε χειρότερη θέση από την Ευρώπη. Όμως οι δύο αριθμοί δεν είναι άμεσα συγκρίσιμοι :

·        Ο ευρωπαϊκός αριθμός είναι συνυπολογισμός διαφόρων ερευνών σε εθνικό επίπεδο και στατιστικών από τρεις (3) Οργανισμούς. Οι έρευνες διαφέρουν σε μεθοδολογία, ορισμούς και πεδίο.

·        Η ηλικιακή ομάδα της κυπριακής έρευνας είναι διαφορετική από την αντίστοιχη των ευρωπαϊκών ερευνών, γεγονός που δίνει αυξημένο αριθμό παιδιών που κακοποιούνται στην κυπριακή έρευνα, σύμφωνα και με τους ερευνητές.

·        Οι περισσότερες ευρωπαϊκές έρευνες αφορούν κακοποίηση με φυσική επαφή. Επομένως ο αριθμός 1 στα 5 πιθανόν να είναι υποεκτιμημένος και άρα ίδιος ή και χειρότερος από τον κυπριακό.

5.      Αφού η σεξουαλική αγωγή στα σχολεία μετρά δεκαετίες σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες, γιατί η αναλογία των παιδιών που κακοποιούνται σεξουαλικά είναι πολύ κοντά στην αναλογία της Κύπρου όπου η σεξουαλική αγωγή διδάσκεται πολύ λίγα χρόνια;

6.      Η Εθνική Στρατηγική θεωρεί ως την πιο σημαντική δράση για την πρωτογενή πρόληψη, την ενημέρωση και εκπαίδευση των παιδιών από πολύ μικρή ηλικία.

·        Δεν τεκμηριώνεται γιατί θεωρείται ως η σημαντικότερη δράση

·        Κοινωνικά πειράματα έχουν δείξει ότι πολλά παιδιά ξεγελιούνται και πηγαίνουν με αγνώστους ακόμα και αν τα έχουν συμβουλέψει οι γονείς τους να μην το κάνουν.

·        Η κυπριακή έρευνα έχει δείξει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των παιδιών που κακοποιούνται βρίσκονται στις ηλικίες των 12-16 ετών, λόγω της ψηλότερης χρήσης του διαδικτύου. Γιατί η σεξουαλική αγωγή να αρχίζει από πολύ μικρές ηλικίες;

·        Μήπως η σημαντικότερη δράση είναι η εκπαίδευση των γονέων για λήψη μέτρων και συνεχή επαγρύπνηση; Σύμφωνα εξάλλου με ειδικούς (παιδαγωγοί, ψυχολόγοι, παιδίατροι, ιατροί, κοινωνιολόγοι, κ.λπ.) ο ρόλος των γονιών στην σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, η οποία πρέπει να είναι εξατομικευμένη, είναι αναντικατάστατος.

7.      Η Εθνική Στρατηγική βασίστηκε και στα αποτελέσματα της κυπριακής έρευνας για σεξουαλική κακοποίηση. Δημοσιοποιήθηκε αρχές του 2016, αμέσως μετά την δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας στην Κύπρο. Πιστεύουμε ότι θα ήταν ορθότερο οι αρμόδιοι να περιμένουν να δημοσιευτεί η έρευνα σε επιστημονικό περιοδικό ή άλλο μέσο και να περάσει από την κριτική ματιά της επιστημονικής κοινότητας, πριν να συνδέσουν την αναγκαιότητα της σεξουαλικής αγωγής με τα αποτελέσματα μιας και μόνο έρευνας. Επίσης, πιστεύουμε ότι θα ήταν ασφαλέστερο και επιστημονικά ορθότερο να πραγματοποιηθούν περισσότερες έρευνες και σε βάθος χρόνου.

 


 

Παράρτημα ΙΧ –Βρετανικό εκπαιδευτικό σύστημα και σεξουαλική αγωγή

 

Σύμφωνα με το έγγραφο «Sex and relationships education guidance» έκδοσης 2000 (https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/283599/sex_and_relationship_education_guidance.pdf) :

1.      Είναι ουσιώδης η ανάμιξη των γονέων στον καταρτισμό και την αναθεώρηση της πολιτικής για τη σεξουαλική αγωγή, ώστε να διασφαλίζεται ότι αντανακλώνται οι επιθυμίες των γονέων και η κουλτούρα της κοινότητας την οποία υπηρετεί το σχολείο (σημείο 1.2).

2.      Ευαίσθητα θέματα πρέπει να καλύπτονται από την πολιτική του σχολείου σε διαβούλευση με τους γονείς (σημείο 1.7).

3.      Τα σχολεία πρέπει να διασφαλίζουν ότι οι μαθητές προστατεύονται από ακατάλληλη διδασκαλία και υλικό λαμβάνοντας υπόψη την κουλτούρα των μαθητών αυτών. Η Διεύθυνση πρέπει να συζητά με τους γονείς και να μεταφέρει στο συμβούλιο ανησυχίες που εγείρονται για τα υλικά που προσφέρονται στο σχολείο και για ευαίσθητα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν στην τάξη (σημείο 1.8).

4.      Τα δημοτικά σχολεία πρέπει να διαβουλεύονται με τους γονείς πριν το μεταβατικό έτος (σημ. πριν την μετάβαση στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση) για το λεπτομερές περιεχόμενο που θα διδαχθούν τα παιδιά κατά το έτος αυτό.

5.      Οι γονείς είναι οι άνθρωποι-κλειδιά στην σεξουαλική αγωγή των παιδιών τους (σημείο 5.3). 

 

Σημειώνεται ότι σε δελτίο τύπου για εξαγγελία τροποποιήσεων στον πιο πάνω αναφερόμενο οδηγό, ημερομηνίας 1η Μαρτίου 2017 (https://www.gov.uk/government/news/schools-to-teach-21st-century-relationships-and-sex-education), αναφέρεται ότι συνεχίζει να παρέχεται το δικαίωμα στους γονείς να αποσύρουν τα παιδιά τους από την σεξουαλική αγωγή. Αυτό διατυπώνεται και εντός του οδηγού (σημείο 5.7).

 



[1] Οι πληροφορίες του Παραρτήματος λήφθηκαν από τα εγχειρίδια ή σχολικά βιβλία τα οποία περιήλθαν στην αντίληψη μας ότι χρησιμοποιούνται (βλέπε κατάλογο στο τέλος του Παραρτήματος). Πιθανόν να υπάρχουν και άλλα συγγράματα τα οποία δεν γνωρίζουμε.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου